KRITIKKEN, ANTAGONISTEN OG FRAMTIDA

TEKST: MARTA NORHEIM

ILLUSTRASJON: JARAN SUNDE PETTERSEN

Teksten er hentet fra Prosopopeia nr. 3-4 2024 ENDRINGER

Er kritikken i patetisk utakt med tida, eller er han ei viktig motstemme?

Kritikken har røter i antikken og eksisterer i dag over eit breitt spekter frå dagsaviser til akademiske publikasjonar, for ikkje å gløyme nettet. Med eit så langt, breitt og uhandterleg objekt, trengst det eit fast peilepunkt. Eg har her valt midten av 1800-talet, og forfattaren H. Ø. Blom. Han er ein av yndlingsforfattarane mine, ein eg stadig vender tilbake til. Ikkje på grunn av forfattarskapen hans, slett ikkje, men fordi han gjorde nokre lysande feilvurderingar som vi framleis kan lære av.

Eit lærestykke

I si tid vart Blom rekna som Noregs største dramatikar, ikkje minst av han sjølv, men også i dei relativt små krinsane som trakk til teateret. Sjangeren var vaudevillen, teaterspråket var dansk og Blom, med det stolte mellomnamnet Øhrn, hadde kontrollen. Han skulle berre skrive nye, muntre vaudevillar livet ut, og etter det skulle han leve ærerikt vidare på scenen og i litteraturhistoria.

Inn frå sidelinja kjem då ein ung, ukjentmann som agiterte uforskamma mot Bloms teatersyn. Ibsen var namnet. Han ville eksponere teaterpublikummet for samtidsproblem og styggedom, og han ville det skulle skje på norsk.

Blom skreiv eit smedevers som nok er det han posthumt er mest kjent for: «Men jeg er H. Ø. Blom, se det er Tingen! Og du er Henrik Ibsen – ikke meer!»

Ibsen på si side samanliknar Blom med ein mumie som nokon har drege ut i sola: ««Et bittert Smil» om Mumiens Mund mon spille, Med Spot mod Tiden – for den ei stod stille.»

Kritikaren og den stabile antagonisten

Blom såg ikkje at den irriterande jyplingen skulle endre spelereglane fullstendig, og gjere han sjølv irrelevant på skremmande kort tid. At han stod steilt på sitt, var verst for han sjølv.

Vår uheldige dramatikar er ikkje den einaste som har erfart dette. Framtida stiller seg sjeldan opp midt i vegen, synleg for alle og ikkje til å ta feil av. Nei, ho kjem snikande inn frå sidelinja, gjerne frå fleire kjelder, det er vanskeleg å forstå kva som er på ferde.

Vi kritikarar derimot, vi kjenner hovudfienden vår. I mine snart 40 år som kritikar har dei fleste i lauget vore samde om kven som er antagonisten i vårt eige drama: Det er nedskjeringa.

Kritikken får mindre plass i media. Han blir i aukande grad forvist til nisjar. Få store medium vil publisere kritikk av nye forfattarar med mindre dei er kjendisar eller kriminelle.

For å få folk til å lese må kritikarane spisse stoffet sitt, og terningkastarane bør sky tala tre og fire dersom dei skal få lesarar, også kalla «klikk». Det same gjeld sjølvsagt for dei som deler ut teddybjørnar, hjarte (!), stjerner, soler og månar.

Den geniale og løgnaktige terningen

Når no terningen først er på bordet, så må eg kaste han litt rundt. Denne 5000 år gamle dingsen er genial. Alle kjenner han frå barndommen. Du ser kor mange auge oppsida har på eit nanosekund, ikkje minst fordi dei er sett opp grafisk på ein spesiell måte: Tre på skrå, seks på to rekkjer, alle veit det. Eg kjenner ingen forfattarar som ikkje ser først på terningen når dei får kritikkar. Sjølv hugsar eg firaren eg fekk i 2007 som om det var i går. Tal er tydeleg tale.

Det som er gale med terningen i vår samanheng, er at han lyg og stel.

Bak ein firar kan det skjule seg ei middels god bok (Mi var nok plassert i den kategorien, er eg redd.) Men det kan også skjule seg mykje ekstraordinært og leseverdig der: Det kan hende boka har prøvd på noko storslått, utan å halde høgda heile vegen. Eller det kan vere ei bok med ei fantastisk og kanskje endå til viktig historie, som dessverre vart fortalt i eit klisjefylt språk. Mange firarar er ein kombinasjon av ein toar og ein seksar.

Den verkeleg store løgna er likevel at det går an å talfeste kvaliteten på litteratur.

For å sitere Helge Thorbjørnsen, økonomiprofessor og forfattar av boka Tallskalle, her frå eit intervju i radioprogrammet «Verdibørsen» i NRK P2: «Tall virker nøytrale, men utsetter oss for en markedslogikk(…) Tallene sniker seg inn i hodet og kroppen og påvirker hvordan vi tenker, føler og har det.»

Hangen til talfesting vrir oss inn i ei marknadstenking på område der andre tilnærmingar er vesentleg meir fruktbare. I den legendariske boka Haikerens guide til galaksen av Douglas Adams blir ei datamaskin spurt om kva som er meininga med det heile. Svaret som omsider kjem ut er «42». Like raskt å lese som ein terning, men det hjelper neppe nokon med livsgåtene.

Då eg for ei tid tilbake nekta å bruke terning på kritikkar, blei det av fleire kalla for elitisme. Det triste med det var at terningen då vart tolka som folkeleg, og at det såleis vart sett likskapsteikn mellom folkeleg og kommersiell. Terningkast på kritikk er jo eit ektefødd barn av kommersialismen.

Og tjuveriet? Det går kort fortalt utpå at terningen stel merksemda frå teksten.

Etter mi meining er auka bruk av terning eit teikn på at synet på kritikken er i endring. Kritikken er ei teneste som skal gje brukarrettleiing. I annonsar og på bokomslag nøyer forlaget seg ofte med å trykke terningen og namnet på publikasjonen. Seksar i avis med stort opplag skal overtyde bokkjøparane, utan namnet på kritikaren, utan eit ord frå kritikken. Her har tala teke fullstendig over.

Eit anna trekk som dreg i same retning, er når kritikken er negativ, mens publikum er positive. Då stig det gjerne fram nokon som med dårleg skjult skadefryd peikar på kor feil kritikarane har tatt. Kritikaren svikta rolla som brukarrettleiar, men blei sett på plass. Til det er å seie at kritikaren ikkje skal utforske opinionen, men verket.

Det vi snakkar om når vi snakkar om kritikk

Tilbake til antagonisten: Sjølv om han er lett å setje namn på, er han upersonleg og usynleg og totalt uansvarleg, endå om gode krefter prøver å halde i tøylane. Marknads kreftene styrer ned til den minste avis med kultursider. Utan klikk, utan engasjement frå dei som betaler abonnement, er det vanskeleg å forsvare plass, honorar og så vidare i ein nedgåande spiral.

Dette kjenner vi til. Der to eller tre kritikarar er samla, kjem samtalen fort inn på korleis ein kan bremse nedskjeringane i sendetid, spalteplass, honorar.

Ein historikar eg kjenner meiner vår tid er prega av kravet om «øyeblikkelig behovstilfredsstillelse.» Ein artikkel, eit radioprogram, ein podkast har få sekund på seg for å overtyde ein potensiell lyttar eller lesar, før det rastlause samtidsmennesket sjekkar andre tilbod. Rett i fletta, rett i koppen, rett i bøtta.

Kritikken bruker tid på å byggje opp eit resonnement. Bøkene vi skriv om, tek det dagar å kome gjennom. Ja, ofte må ein lese i timevis før ein i det heile forstår kva det går i.

Boka er eit tidkrevjande medium og kritikken er i utakt med tida. Er vi som mumien, han som spotta tida fordi ho ikkje stod stille?

Vi lever i ei rastlaus tid. Derfor skriv alle filosofar som tek samtida på pulsen, bøker om tid for tida. Vi må roe ned, sjå levande menneske inn i auga og studere liljene på marka. Og kanskje gjere andre sakte ting, som å lese bøker.

Fint, men å temme rastløysa sier nok lettare sagt enn gjort for dei fleste. Det er vanskeleg å putte smart telefonen tilbake i kaviartuben. Likevel, «sakte» vert stadig oftare nemnt som ein positiv verdi, ikkje berre for mumiar.

Litteraturen og internettet

H. Ø. Blom oppfatta innvendingane mot seg som irrelevante, som noko han kunne få til å forsvinne med ei retorisk finte frå sin skarpe penn.

Eit par spørsmål pressar seg fram:

Det første er om vi har eit forelda syn på kva kritikken er til for og korleis han må sjå ut. Går det an for kritikken å kome på smidigare talefot med samtida, eller gjeld det om å stå fast i stormen?

Eit meir urovekkjande spørsmål er om framtida har andre utfordringar å by på enn vår gamle kjenning nedskjeringsspøkelset.

Eg tenkjer på nettet, som spelar mange roller, både i livet og i litteraturen. Dei færraste av oss kan svare eintydig på om nettet er bra eller dårleg. Eg skal plukke fram eit par ting som eg, og fleire med meg, har lagt merke til.

Entusiasme og identifikasjon

Den som leitar etter bokstoff på nettet, treng ikkje leite lenge. Her er nettmagasin, bokbloggar med lister over gode bøker, her er lister over gode bokbloggar og ikkje minst finn vi BookTok, det gigantiske bokhjørnet på TikTok, der særleg unge menneske er aktive.

Her tipsar ivrige lesarar kvarandre om bøker dei likar, dei legg ut videoar, gjerne av seg sjølv oppløyst i tårer over den gripande boka. Andre legg ut teikningar av hovudpersonar og nøkkelscener. Kommunikasjonen om bøker er stor og intens.

I ei tid då mange fryktar at evna og viljen til å lese bøker er på hell, er dette lyspunkt, heilt klart.

Dei fleste på BookTok er ute etter å formidle positive leseopplevingar, særleg i sjangrane romance, fantasy, eller«romantasy». Eg noterer at det finst eit rikt register for ros, skryt og panegyrikk, men argumentasjon og kritiske merknader er det mindre av.

Det er ikkje eit problem, isolert sett. Men når eg no og då streifar gjennom dette universet, skimtar eg her og der baksida av den entusiastiske delekulturen, nemleg ein indirekte eller direkte kritikk av den etablerte, tradisjonelle kritikken, den eg sjølv har praktisert sidan 1980-talet.

Kritikk, og då ganske særleg negativ kritikk, blir vurdert som både sårande og fornærmande. Lesarane vil ikkje ha det. Fleire yngre forfattarar ymtar om at dei berre vil ha konstruktiv kritikk frå venene sine og ikkje frå ukjende ekspertar der ute som kjem med nedbrytande og gjerne også nedlatande vurderingar. Eg skimtar dette i sidesynet, og meiner det i all hovudsak kjem frå USA.

Dette går inn i ein større samanheng. Ein tendens i tida er at kvart individ skal få definere seg sjølv. Det ein skaper, skal bli teke i mot av likesinna, eller i alle fall ikkje av folk av andre kategoriar når det gjeld kjønn, etnisitet, alder og så vidare. Her er vi inne i feltet der skiljet mellom identitet og rolle har løyst seg opp, og der mange ønskjer å skjerme seg frå negative ytringar.

Når ein blandar identitet og rolle, kan det også fort bli direkte støytande at nokon oppkastar seg til lesarar med større autoritet enn andre lesarar. Det blir oppfatta som elitisme, dømmesjuke, besserwisseri. Er kritikaren sin smak meir relevant enn smaken til Toby og Augusta, liksom? Var ikkje deira tårer noko verdt for «eksperten»?

Når ein grev i nye tendensar er dei sjølvsagt aldri heilt nye. Allereie på 1970-talet skreiv Richard Sennett boka The Fall of Public Man, som handlar om nedbygging av rolleforståinga og konsekvensane av det.

For nokre år tilbake skreiv sosiologen Ove Skarpenes artikkelen «Den ‘legitime kulturens’ moralske forankring». Han intervjua eit utval personar om korleis dei såg på dette at nokon har større rett enn andre til å felle kvalitetsdommar. Denne artikkelen har fått ein del motbør. Eg meiner han uansett peikar på noko interessant, nemleg at det er låg aksept for slike som trur dei kan felle estetiske dommar og hevde at det ikkje berre handlar om kva dei sjølv likar.

Tittelen på ein av bøkene til Glenn Beck oppsummerer denne haldninga til kritikken godt: «Jeg anerkjenner ikke lenger deres autoritet.»

Det eg lurer på, er om dette er kortliva trendar som kan viftast bort med ein kvass retorisk penn, eller om dei er komne for å bli. Om det siste er tilfelle, blir det interessant å vurdere om kritikken slik vi kjenner han om få år vil fortone seg like irrelevant som vaudevillane til Blom etter at Ibsen hadde endra reglane for alltid.

Samling i bånn

Kritikken deler publikum. Lesarar kan vere rykande usamde om ei vurdering. Det er lett å forstå, og dessutan noko av poenget. Forfattarar set pris på positiv kritikk og er mindre glade for den negative. Det er også lett å forstå.

Ein framtidig generasjon som meiner kritikk er irrelevant, er meir dramatisk.

Då får vi ein allianse mellom dei ytre marknadskreftene som krev spissing, entusiasme og raseri på den eine sida, og forfattarar og lesarar som snur tommelen ned frå innsida av det litterære krinsløpet fordi dei ser tradisjonell kritisk aktivitet som irrelevant eller direkte skadeleg.

Når det er motvind frå alle kantar, gjeld det å setje seg roleg ned og tenkje over situasjonen, punkt for punkt.

Den store og den vesle samtalen om bøker

Det første er å tenkje over kva som er poenget med kritikken.

Å informere folk om kva ein skal kjøpe og kva ein skal la liggje, og som eg karakteriserte litt bråkjekt som brukarrettleiing ovanfor, er ein del av det heile, men langt frå det heile. Det er dette mange medium meiner terningen uttrykkjer betre, eller i alle fall meir effektivt, enn tusen ord.

Og så har ein det som skjer når ein snakkar med andre som har lese same boka; ein får gjerne ein diskusjon som inkluderer både estetiske, eksistensielle og estetiske spørsmål, kanskje med ein høgst privat vri. Med utgangspunkt i ei bok, kan vi snakke om dei vanskelege tinga utan å blottleggje vårt ømme, såre hjarte fullstendig. Det skal ein heller ikkje kimse av. Det er variantar av dette vi ser utspele seg fleire stader i nettuniverset.

Så er det eit tredje, som overlappar med begge dei to punkta ovanfor. Det er vurderinga. Det er kritikaren som ser på språket, på litterære verkemiddel, på kva som ligg på og under linjene, på korleis dette plasserer seg inn i forfattarskapet i litteraturen, og korleis det kommenterer samfunnet vi lever i. Som tolkar og dømer og prøver å forstå.

Då blir kritikken del av det offentlege rommet der slike ting kan luftast og der både forfattarar, lesarar, kritikarar, opinionsdannarar og andre folk kan bryne seg på tekstar og på kvarandre. Premissen for denne aktiviteten er, slik eg ser det, ein ide om at litteraturen er ei eiga erkjenningsform som gjer det fruktbart å bryne seg på dette saman. Her kunne gjerne forfattarane teke meir aktivt del i ordskiftet, men det er ein digresjon i denne samanhengen.

Utan vurdering, ingen kritikk

Å ha ein felles arena for å tenkje høgt om litteratur har ein verdi som går langt utover den private gleda ved ei bok, eller gleda ved å diskutere med vener. Då er vi ein stad der tanken blir skjerpa utan at ein treng å gå i strupen på kvarandre. Vi snakkar om ei bok, ikkje om sjela, det ømme hjartet eller identiteten.

Den som les kritikkar frå eldre tider, får eit unikt blikk rett inn i mentalitets- og idehistorie, slik den utvikla seg frå dag til dag i spaltene. Sist eg fryda meg over dette, var under lesinga av Eivind Tjønnelands «Abnorme» kvinner. Henrik Ibsen og dekadansen. Tvi vøre, som det heiter.

Kan hende vi no står i ein spagat mellom media som vil at kritikarane skal skjerpe greiene eller forsvinne, og dei kjenslevare som ikkje ser meininga med å snakke ned kunstverk og som ikkje aksepterer kritikarens autoritet.

Det er heilt klart ein utsett posisjon, men også ein posisjon som krev all vår kløkt. Dette er tida for å teste grenser, både våre eigne og kritikken sine.

«Og» er eit vakkert ord

Min indre mumie skjelv ved tanken. Men når kritikken blir rokka i grunnvollane, kan mangt skje. Ein skal ikkje sjå bort frå at det rett og slett kan vere vitaliserande for kritikarfaget.

Det går an å kome tida i møte. Det går an å tenkje seg større variasjon i form, og det går an å tenkje seg at etablerte kritikarar blir meir aktive på digitale plattformer der engasjementet for litteratur er stort og folk deler og kommenterer. Det går an å forstå at nokon lurer på kva som er greia med frydefulle slakt.

Eit vakkert lite innlegg på BookTok gjorde inntrykk på meg: Innimellom fansen som kommenterte på romanen The Song of Achilles kjem eit snutt av ein godt vaksen kar med ei bunke bøker framfor seg. Hans melding er at dei som vil lese vidare om temaet, kan prøve seg på noko av det han har plukka fram.

Eg har sans for denne mannen som openbert har forstått at tida ikkje står stille, same kor elegant ein fører pennen eller kor høgt ein ropar «krise».

Men, som allereie nemnt, er det ei side ved kritikken som er heilt vesentleg. For no denne siste runden å bruke meg sjølv som døme: Ei kvit, middelaldrande, heterofil kvinne må kunne kritisere eit verk av nokon som ikkje hakar av på desse kategoriane. Og det må finnast nokon der ute som meiner det er relevant å vite kva eg meiner.

Kva konsekvensar det vil ha for kunsten, det offentlege ordskiftet, demokratiet og sivilisasjonen om denne tilnærminga verkeleg forsvinn er vanskeleg å seie, men det kjennest svært dramatisk. Det eg kan seie, er at det er opp til mange bra folk, mellom anna oss, å hindre at vi kjem dit.

I respekt for tida som i alle fall eg sjølv i aukande grad innser at eg ikkje heilt forstår, vil eg meine at knallharde konfrontasjonar med nye tendensar neppe er den beste strategien. Det er ein kunst å skjelne mellom verdifulle nyskapingar og slikt ein må stå opp mot. Bra då, at nettopp det å skjelne er ei sentral oppgåve for kritikarar.

Så. Korleis det gjekk med den gamle Øhrn?

Ikkje så bra. 11 år etter at han døydde, skreiv Henrik Jæger om han i Norsk litteraturhistorie (1896) at vaudevillen Tordenskiold og eit par dikt finst det framleis nokre som kjenner. Men «Hans øvrige produktion er redningsløst hjemfalden til glemselen.»